W maju 2013 uczestniczyłam w warsztatach Ergoterapia w pediatrii. Terapia ręki. Ergoterapia jest to jedna z form kierunku medyczno-terapeutyczno-rehabilitacyjnego. Zajmuje się sensomotorycznym usprawnianiem dziecka. Ergoterapia jest wskazana dla dzieci z zaburzeniami ruchu, postrzegania i percepcji, z chorobami neurologicznymi, z deficytami w rozwoju umysłowym, z problemami w samoobsłudze.
Istnieje ścisły związek między motoryką narządów artykulacyjnych a więc i mowy a motoryką rąk. Rozwój dziecka w okresie noworodkowym i niemowlęcym określany jest mianem rozwoju psychomotorycznego. Prawidłowy rozwój dziecka jest harmonijną całością, na którą składa się rozwój fizyczny, psychiczny i ruchowy. Motoryka świadoma zwana motoryką wyższą, kontrolowaną, jest motoryką wtórną, kształtującą się na bazie odruchów bezwarunkowych. Ruch pierwotny jest sterowany przez tyłomózgowie. Jest on podstawą, na której rozwijają się wyższe czynności psychiczne, do których zaliczamy mowę. Pierwotna motoryka w procesie rozwoju niemowlęcia łączy się z motoryką świadomie wyuczoną. Niezintegrowany stan motoryki pierwotnej, kieruje mózg na wytwarzanie reakcji przetrwania i obrony, które wpływają hamująco na rozwój wyższych czynności psychicznych w tym mowy. U zdrowego noworodka występują odruchy bezwarunkowe, ważne dla rozwoju mowy.
W pierwszym miesiącu życia dziecka występuje wyraźny odruch chwytny, który sprawia, że kciuk dziecka jest zamknięty wewnątrz dłoni. Dłonie noworodka są przeważnie zamknięte. Dziecko odruchowo chwyta i mocno trzyma palec dorosłego. Odruch ten może być także w pierwszych miesiącach życia wywołany ruchami ssania. Jeśli chodzi o mowę to w tym czasie noworodek wytwarza podstawowe dźwięki biologiczne. Są to: krzyk, dźwięki przypominające głoski a, e, ehe, płacz- jako komunikat, monotonny, mało zróżnicowany, nosowy, szybki- spowodowany krótkim oddechem, dźwięki podczas picia, dźwięki krtaniowe podczas połykania, spania – zbliżone do sapania, marudzenie jako rodzaj zachowania przed płaczem.
Pojęcie rozwoju łączy się zwykle z postępem. W trakcie rozwoju część z odruchów zanika. Zanikanie i cofanie odruchów, z którymi dziecko przyszło na świat jest bazą dla pojawiania się coraz to nowych właściwości i umiejętności czyli rozwoju dziecka. Rozwój prawidłowej i precyzyjnej czynności ręki może rozpocząć się dopiero po zaniknięciu odruchu chwytnego. Zbyt długo utrzymujący się odruch chwytny ogranicza sprawność i aktywność manipulacyjną dziecka oraz może zaburzać artykulację. Koniec pierwszego i drugiego miesiąca życia to faza przejściowa w rozwoju małej motoryki. Nie wykształciło się jeszcze świadome chwytania a odruch chwytny jest już coraz słabszy. Dłonie dziecka są coraz częściej lekko otwarte. Stopniowemu zanikaniu tego odruchu towarzyszy pojawianie się dźwięków zbliżonych do samogłosek często w połączeniu z „h”: e- ehe, ek-he, produkcja grupy, łańcucha dźwięków opartych na spółgłosce „r” gardłowej : erre, e-rrhe, dźwięki samogłoskowe, rozpoczynające głużenie, zaczynające się samogłoską „a” lub „e”, emitowane na wdechu i wydechu. Dziecko płacze przed posiłkiem i uśmiecha się nieświadomie.
W trzecim miesiącu niemowlę wyciąga rączkę w kierunku zabawki najpierw zaciśniętą dłonią, później coraz częściej otwartą. W dziesiątym tygodniu dziecko wymachuje ręką w kierunku wiszących zabawek. Dłonie początkowo zaciśnięte otwierają się aby sięgać po zabawki . Potrafi połączyć rączki w linii środka i bawić się nimi. Wytwarzają się pierwsze koordynacje: ręka- przedmiot, ręka- ręka. Częste są w tym czasie łańcuchy „r” gardłowego, śmiech głośny na wdechu i wydechu, krzyk przed posiłkiem zamiast płaczu, dźwięki związane z mlaskaniem , kląskaniem. W czwartym miesiącu wytwarza się koordynacja ręka – usta a odruch Babkina, który pojawia się już w życiu płodowym, integruje się z ogólnym układem koordynacji ręce-usta i całego ciała. Do czwartego miesiąca naciskanie palcami na dłonie obu rak dziecka leżącego na plecach powoduje u niego otwieranie ust oraz przygięcie głowy w kierunku klatki piersiowej a naciskanie na dłoń jednej ręki powoduje otwarcie ust z odwróceniem głowy w stronę bodźca. Rozwój tego odruchu stwarza podstawę do rozwoju odruchu ATOS i koordynacji ręce- usta, które później przekształcają się w koordynację ręce-język, służące rozwojowi mowy i komunikacji. W czwartym miesiącu niemowlę umie już chwytać przedmioty , bawić się swoimi rączkami i wkładać zabawkę do ust. Chwyt jest boczny, dłoniowy, lewą ręką z lewej strony i prawą z prawej. W tym czasie rozwija się głużenie czyli dźwięki takie jak: guuu, agu, gyy. Głużenie jest odruchem bezwarunkowym i występuje u wszystkich dzieci. Pojawiają się też głoski: w, m, b, u, i . Ten określony zestaw dźwięków wynika z ograniczeń anatomicznych. U niemowlęcia występuje znacznie krótszy tor głosowy ponad krtanią a język jest proporcjonalnie znacznie większy niż u dorosłej osoby.
W piątym miesiącu życia niemowlę zbliża już obydwie ręce do widzianego przedmiotu. Pojawia się chwyt łokciowo dłoniowy. Dziecko potrafi spontanicznie chwytać lewą ręką z prawej strony ale dłonie nie są jeszcze zdolne do tego, aby jakiś przedmiot utrzymać dłużej. Nie może też jednocześnie utrzymać dwóch przedmiotów w obu rękach.
Pomiędzy piątym a szóstym miesiącem następuje wzrost możliwości artykulacyjnych dziecka. Pojawia się różnicowanie dźwięków. Powoli wraz z uzyskiwaniem wyższych pozycji a w konsekwencji obniżenia krtani, następuje rozwój prozodii mowy. Występują piski, kwilenie, pomrukiwanie, dmuchanie, które są wynikiem prób zmian wysokości i amplitudy głosu . Dziecko potrafi też wytwarzać dźwięki wibracyjne, poprzez umiejętność drgania wargami. Ćwiczy opanowane dotychczas dźwięki w różnych kombinacjach, używa płaczu do wyrażania złości i produkuje sylaby z separowanie sylaby z łańcucha: ma-ma, ba-ba. Chwyt następuje przy użyciu czterech palców z wyłączeniem kciuka- tzw chwyt dłoniowy prosty. Od szóstego miesiąca życia występuje u dziecka gaworzenie jako świadome powtarzanie dźwięków. Są to wyraźne, rytmiczne ańcuchy sylabowe. Są też obecne dźwięki związane ze stresem, z negacją- ne, głoski p, g. Dziecko manipulując przedmiotami ogląda je.
Około siódmego miesiąca, ruchy palców , podczas ujmowania przedmiotów są harmonijne i bardziej precyzyjne. Kiedy przekłada przedmiot z reki do ręki, pracuje głównie palcami. Stopniowo uczy się posługiwać palcem wskazującym i kciukiem. Dąży do uchwycenia przedmiotu, zmieniając pozycję ciała. Następuje dalsze poszerzenie repertuaru w gaworzeniu- zróżnicowanie dźwięków wargowych i pojawia się głoska ś . omiędzy siódmym i ósmym miesiącem życia wykonuje ruch przywodzenia i odwodzenia kciuka w stosunku do pozostałych palców dłoni. Jest to tak zwany chwyt nożycowy. Dzięki niemu może utrzymać w ręce nawet drobny przedmiot. Potrafi też utrzymać po jednym przedmiocie w każdej dłoni i zaczyna manipulować przedmiotami. Tej manipulacji towarzyszy manipulacja głoskami a powtarzanie sekwencji ruchów dłoni występuje obok budowania łańcuchów sylabowych: ga-ga-ga, ta-ta-ta, itd. . Następuje płynne przechodzenie z jednego do drugiego łańcucha i separacja poszczególnych sylab. Powstają nowe połączenia sylabowe oraz wyrazy z sylab otwartych: mama, tata, baba, papa, dada, am, da ale nie mają one jeszcze swojego znaczenia.
W dziewiątym i dziesiątym miesiącu życia, dziecko umie celowo upuścić przedmiot, zaczyna posługiwać się chwytem pesetowym, w czasie którego kciuk przeciwstawia się pozostałym palcom, klaskać i uderzać o siebie dwoma przedmiotami. Sięga po zabawkę z pudelka. W komunikacji wykorzystuje gest wskazywania palcem. Pojawia się mechanizm naśladownictwa i dialog. W mowie pojawia się naśladowanie intonacji wypowiedzi płynących z otoczenia. Obecne są łańcuchy sylab zawierające różne spółgłoski i samogłoski np. bedadudu, onomatopeje, neologizmy ,świadomie podwaja sylaby. Rozumie emocjonalne wypowiedzi dorosłego.
Kolejnym okresem ważnych zmian w zakresie motoryki ręki i rozwoju mowy jest jedenasty i dwunasty miesiąc życia. Dziecko zaczyna posługiwać się chwytem szczypcowym, czyli chwyta mały przedmiot opuszką zgiętego palca wskazującego oraz kciuka. Równocześnie występują w mowie pierwsze proste słowa, które mają swoje znaczenie. Używa słów mama, tata, baba i wie kogo one oznaczają. Wymawia też sylaby o sensownym znaczeniu am, bum, papa. Potrafi wskazać palcem kilka przedmiotów nazwanych przez dorosłego, uczestniczy w zabawach typu „a-ku-ku, kosi, kosi łapci”, wykonuje proste polecenia typu „podaj lalę , daj piłkę”, reaguje na zakazy, rozumie i wyraża sprzeciw słowem „nie” lub kreci głową.
Wraz z rozwojem motoryki rąk rozwija się motoryka aparatu artykulacyjnego i mowa dziecka. W pierwszym roku życia ten rozwój jest najintensywniejszy. Pojawia się coraz więcej głosek i dziecko osiąga coraz większą kontrolę nad ruchem i mową. Sprawność precyzyjnych ruchów palców rozwija się równolegle do doskonalenia się ruchów mięśni krtani, czynnych podczas mówienia. Rozwój mowy jest więc związany z rozwojem ruchowym. Wynika to ze ścisłych powiązań oraz wzajemnych zależności pomiędzy poszczególnymi sferami tego rozwoju. Wszystkie etapy rozwoju są ważne i żaden z nich nie może być ominięty. Aby kilku miesięcznie niemowlę potrafiło chwycić zabawkę musi najpierw nauczyć się wyodrębniać ją z chaosu otaczających zjawisk, następnie koncentrować na niej wzrok, wyciągać w jej kierunku rączkę, trafiać rączką w zabawkę, wreszcie – po niezliczonych próbach i niepowodzeniach – ujmować ją i przytrzymywać. Podobnie jest z rozwojem mowy. Rozwój dziecka nie jest procesem jednolicie ciągłym, ale przebiega etapami, między którymi istnieje ścisły związek – każdy następny etap rozwoju możliwy jest dopiero po osiągnięciu poprzedniego, a każdy poprzedni wywiera wpływ i stanowi przygotowanie do następnego.